पर्यावरण पूरक घर
महानगरांचा चौफेर होत जाणारा विकास, औद्योगिकीकरण, मोठ्या प्रमाणात होत असलेली वृक्षतोड, वाढत जाणारी लोकसंख्या, प्रदूषण अशा अनेक कारणांमुळे पर्यावरणाचा समतोल राखणं सर्वच ठिकाणी शक्य होत नसल्याचं दिसून येत आहे. यामुळे वीज, पाणी पुरवठा, रस्ते, निवासव्यवस्था, शुद्ध हवा या सर्वांवर कमी अधिक प्रमाणात परिणाम होत असताना आपण पाहत आहोत. महानगरांमध्ये अनेक ठिकाणी उभ्या होत असलेल्या टोलेजंग इमारती, मोकळ्या जागांचा, बागांचा, क्रीडांगणांचा अभाव यामुळे वीज, पाणी, निवासव्यवस्था, शुद्ध हवा अशा अनेक मूलभूत गरजांवर मर्यादा येत असल्याचं आपल्याला बघायला मिळत आहे.
वाढत जाणार्‍या लोकसंख्येबरोबर मूलभूत गरजा देखील वाढत जातात. त्याचा ताण शासकीय व्यवस्थेवर येतो. पाण्याचा वापर जसा वाढत असतो तसाच त्याच्या वापरामुळे सांडपाणी आणि मैला-पाणी वाहून नेण्याची व्यवस्था देखील वाढवावी लागते. पाणी पुरवठ्यासाठी बोअर वेल, टाकी व पंपाची व्यवस्था करता येते मात्र तयार होणारे सांडपाणी शहराच्या मैला-पाणी वाहून नेणार्‍या व्यवस्थेत सोडावे लागते. कचरा संकलनाचीही वेगळी व्यवस्था करावी लागते. हल्ली नव्यानं बांधल्या जात असलेल्या निवासी संकुलात कचरा संकलन करून त्याद्वारे खत निर्मिती आणि निर्मूलन करणे अनिवार्य झालं आहे. पर्यावरणाचा समतोल साधण्यासाठी, अनावश्यक खर्च कमी करण्यासाठी, उपलब्ध नैसर्गिक साधन सामुग्रीचा वापर करून पर्यावरण पूरक घर बांधणी आणि त्याची अंतर्गत सजावट होणं ही काळाची गरज झाली आहे.
पर्यावरण पूरक घर ही संकल्पना सद्य:स्थितीत अंतर्गत संरचनेचा अविभाज्य घटक बनत आहे. ईको-फ्रेंडली या नावाने सर्वश्रूत असणार्‍या या संकल्पनेला प्राधान्य देण्यामागे अनेक महत्वाच्या बाबी आहेत. घराच्या बांधकामासाठी तसेच त्याच्या अंतर्गत सजावटीसाठी लागणारे घटक अथवा लागणारा माल निवडताना पर्यावरणाचा अभ्यासपूर्वक विचार होणं आवश्यक असतं.
- ऊर्जा आणि प्रकाश मिळण्यासाठी सौर ऊर्जेचा वापर
- नैसर्गिक वायुवीजन
- पर्यावरण पूरक वस्तू
- पाण्याच्या आणि ऊर्जेच्या वापरात काटकसर
- घरातील हवेचा दर्जा योग्य राखणे
- पर्जन्य जलसंधारण
- सांडपाण्याचे शुद्धीकरण आणि पुरर्वापर, घन कचर्‍यापासून खत अथवा बायोगॅस
पर्यावरण पूरक घर तयार करण्यासाठी पुनर्निर्मित स्त्रोतांचा वापर केला जाणे गरजेचं असतं. सौर ऊर्जा, पाणी, नैसर्गिक साधनं, घर बांधणी आणि अंतर्गत सजावट करण्यासाठी लागणारा कच्चा माल, पर्यावरणाला अनुसरून असला पाहिजे. अशा कामात सभोवतालचं वातावरण, नैसर्गिक हवा, अंतर्मन आनंदी राहू शकेल आणि मनाचं आरोग्य अबाधित कसं राहील हे पाहणं जरुरीचं असतं. यासाठी घरात हवा खेळती राहणं आवश्यक असतं. घर बांधणीत आणि अंतर्गत सजावटीत नैसर्गिक घटकांवर परिणाम करणार्‍या ऊर्जेचा वापर कमी केला गेला पाहिजे. ऊर्जा आणि पाणी यांचा वापर केवळ गरजेपुरताच केला गेला पाहिजे. यामुळे घरात सुमारे ३० ते ४० टक्के ऊर्जेची आणि पाण्याची बचत होते. अशा ठिकाणचे वास्तव्य अधिक आरामदायक असतं. नैसर्गिक स्त्रोत वापरल्यामुळे मानसिक आरोग्य टिकून राहतं. घराची अंतर्गत रचना करताना दारे, खिडक्या यांचा प्राधान्यक्रमानं नैसर्गिक हवा आणि उजेड योग्य तर्‍हेने उपलब्ध होण्यासाठी विचार करावा लागतो॰ यामुळे घरातील तापमान काही अंशी स्थिर ठेवता येतं. सूर्य प्रकाशाचं तापमान आणि नैसर्गिक थंड हवा याचाही समतोल पर्यावरण पूरक रचना केल्यावर साधता येतो. पर्यावरण पूरक घरं ही निसर्गाशी आपली जवळीकता वाढवत असतात. सद्य:स्थितीत प्रदूषण कमी करून चांगलं पर्यावरण सांभाळण्यासाठी अशा घरांची निर्मिती करणं गरजेचं आहे.
- ऊर्जा आणि प्रकाश मिळण्यासाठी सौर ऊर्जेचा वापर: सोलार पॅनल वापरुन सौरशक्तीचे विजेत रूपांतर करता येते. स्टोअरेज बॅटरीत ही वीज साठवून रात्री प्रकाशासाठी अथवा पंख्यासाठी या ऊर्जेचा उपयोग करता येतो. पवनचक्की आणि सौरऊर्जा यांचा एकत्रित उपयोग केल्यास घरातील विजेची गरज भागवून अतिरिक्त वीज ग्रिडला पुरवता येणे शक्य आहे. घरात सूर्यप्रकाशाचा अधिकाधिक वापर होण्यासाठी घराच्या छतामध्ये काचेची कौले, प्लास्टिकचे पारदर्शक पत्रे, आरसे, काचेचे भिंग यासारखी विविध प्रकारची साधने वापरुन संपूर्ण घरात जास्तीत जास्त नैसर्गिक प्रकाश पोहोचवणे शक्य होऊ शकतो. एकतर अशा सुविधेमुळे सूर्य प्रकाशाची तीव्रता कमी करता येते आणि विजेच्या बिलामध्ये बचत होऊ शकते. तसेच घरातलं वातावरण प्रसन्न तर राहतंच पण शिवाय घरातील तापमानात देखील परिणामकारक बदल जाणवू शकतात. सौरचूल आणि सौरशक्तिवर पाणी तापवण्याची व्यवस्था देखील घरात करणं शक्य होऊ शकते.
- नैसर्गिक वायुवीजन: सूर्य प्रकाशात घरातली हवा गरम होऊन ती हलकी झाल्यामुळे वर जाते, या वैज्ञानिक सिद्धांताचा विचार करून घराचं अंतर्गत रचनेचं काम करता येऊ शकतं. ही रचना अशी करावी की ज्यामुळे नैसर्गिकरित्या वायूवीजन होऊन घरातील तापमान गरजेपुरते थंड आणि आल्हाददायक राहायला मदत होते. यासाठी घराच्या सजावटीत फौल्स सीलिंग करताना नैसर्गिक वायूवीजन सहज शक्य होऊ शकेल हे पहिलं पाहिजे.
- पर्यावरण पूरक वस्तू: घराच्या निर्मितीसाठी आणि अंतर्गत सजावटीसाठी कमी ऊर्जा लागणार्‍या तसेच पर्यावरणास पूरक ठरणार्‍या वस्तूंचा वापर करावा लागतो. यामध्ये बांबू, ज्यूट, कापड, उन्हात वाळवलेल्या विटा, प्रीकास्ट सीमेंट, कोंक्रीट ब्लोक्स, ऊसाच्या बग्यासपासून तयार केलेल्या वस्तू, सीमेंटचा रंग, मातीची कौले, फ्लाय अ‍ॅशच्या विटा, पोकळ कोंक्रीट ब्लोक्स, टाइल्सचे तुकडे आणि पुनर्वापर करता येतील अशा अनेक वस्तूंचा वापर अंतर्गत सजावट करण्यासाठी होऊ शकतो. हवेचं प्रदूषण टाळण्यासाठी बाष्पशील सेंद्रिय पदार्थ नसलेले रंग वापरता येऊ शकतात. पाण्याच्या गळतीमुळे अथवा भिंतींना आलेल्या ओलाव्यामुळे बुरशी आणि जिवाणू यांची वाढ होऊ नये म्हणून योग्य जलावरोधक वापरता येतात. वाया गेलेल्या फुटक्या काचा, टाईल्सचे आणि कौलांचे तुकडे, पुनर्मुद्रण करण्यासाठी आणि पुनर्वापरातील कागद तसेच साखर कारखान्यातील बगॅस यांचा वापर करून अंतर्गत संरचना केल्यास सुमारे ९० टक्के वस्तूंचा पुनर्वापर करणं शक्य होतं आणि सुरुवातीचा खर्च देखील मर्यादित होतो. घरातील वरच्या भागातील थंड हवा सपूर्ण घरात खेळती राहण्यासाठी विंडो टोंवर अथवा व्हेंटिलेटरच्या सोई सुविधा करता येतात. ब्लेंडेड पोर्टलॅंड सिमेंट, रेडिमेड लाइट वेट बॉक्‍स, फ्लाय ऍश ब्रिक्‍स, फेरोसिमेंट तंत्रज्ञान , रिसायकल्ड चीपबोर्ड अशा अनेकविध वस्तूंचा वापर करून आपल्याला घराच्या अंतर्गत सजावटीचे काम करता येते.
- मिडीयम डेन्सीटी फायबर: घर म्हंटलं कि फर्निचर आलंच आणि फर्निचर म्हंटलं कि लाकूडही ओघानं आलं. एकूणच लाकडाच्या वापरापेक्षा दुसरं काही वापरलं तर काय बिघडतंय. तसं बघितलं तर काहीच बिघडत नाही, उलट ते अधिक योग्य ठरू शकतं. निसर्गाचा समतोल राखण्यासाठी आणि त्या दृष्टिकोनातून वृक्षतोड थांबवण्याचा विवेकी विचार करून लाकडाचा आपल्या गृहसजावटीत कमीतकमी वापर करण्याचं आपण ठरवू शकतो. हल्ली बाजारात फर्निचरसाठी लाकडला अनेक पर्यायी वस्तू उपलब्ध झाल्या आहेत. एम डी एफ अर्थात मिडीयम डेन्सीटी फायबर हे त्यांपैकीच एक. टाकाऊतून टिकाऊ आणि म्हणूनच विकाऊ असं तयार आयतं फर्निचर या एम डी एफ पासून तयार केलेलं सध्या बाजारात मोठ्या प्रमाणात उपलब्ध आहे. त्याचा वापर आपण आपल्या घराच्या अंतर्गत सजावटीसाठी करू शकतो.
- पर्जन्य जलसंधारण: पावसाचे पाणी हे उपलब्ध स्त्रोतांमध्ये सर्वात शुद्ध आणि पुर्णपणे मोफत मिळत असते. त्याचा वापर घराच्या सजावटीमध्ये करता येऊ शकतो. आपल्या घराच्या व्हरांड्यात पावसाचे पाणी साठवून त्याचा विविध प्रकारे उपयोग करता येऊ शकतो. घरातील बागकाम, घरातील फरशी पुसण्यासाठी, खिडक्यांच्या आणि दारांच्या तावदानांची स्वच्छता करण्यासाठी पर्जन्यजल साठवण्याचा उपयोग होऊ शकतो. पर्जन्यजल वापरल्यामुळे घराच्या पाणीपुरवठ्याचे पाणी कमी प्रमाणात वापरलं जातं. शुद्ध, स्वच्छ आणि घरात थेट येणार्‍या पाण्याची बचत होते. घरात वापरायच्या पाण्यात बचत केल्यामुळे एकूणच पाण्याची बचत होतेच आणि घरातील सांडपाणी कमी होते. घरातील बाथरूम आणि टॉयलेटमध्ये ड्युएल फ्लश तसेच पाण्याचा प्रवाह आपोआप बंद होणारे वॉशबेसिन आणि पाणी न लागणारे युरीनल वापरल्यास पाण्याची बचत होते.
- गृह सजावटीत वापरलेले रंग: सद्य:स्थितीत बाजारात निरनिराळ्या प्रकारचे विविध रंगांचे प्रकार उपलब्ध आहेत. यांपैकी काही रंग पावडरच्या स्वरुपात उपलब्ध असून यांचा वापर करण्यासाठी त्यांत पाणी मिसळावे लागते. अशा प्रकारच्या रंगांमुळे घराच्या अंतर्गत भागातील तापमान सुमारे २ ते ४ अंश सेल्सियसने कमी राहू शकते. अनेकदा याच कारणामुळे घरात पंखा अथवा वातानुकूलन यंत्राची फारशी जरूरी भासत नाही. या पाणी मिश्रित रंगाचा वास देखील फारसा उग्र नसतो आणि तो फार काळ टिकून राहत नाही. यामुळे हवेच्या प्रदूषणाची तीव्रता कमी करता येते.
- काचेच्या खिडक्‍यांसाठी फिल्म: घराच्या खिडक्या बाहेरील प्रकाश आंत येण्यासाठी असतात परंतु त्यांतून गरम हवासुद्धा आंत येत असते. खिडक्यांच्या काचांना सन कंट्रोल फिल्म (उष्णता प्रतिबंधक फिल्म) लावल्यामुळे घराच्या आतील तापमान कमी ठेवायला मदत होते आणि सूर्याच्या उष्णतेची तीव्रता कमी होते. परिणामी पंखा आणि वातानुकूलन यंत्राची फारशी गरज भासत नाही. विजेच्या बिलातही त्यामुळे बचत होते आणि खिडक्यांच्या काचेवर बसवलेल्या फिल्ममुळे डोळ्यांना देखील थंडावा जाणवतो.
- फ्लाय ऍश ब्रिक्‍स: बारीक वाळू, फ्लाय अ‍ॅश आणि चुन्याचा गाळ यांच्या मिश्रणातून या विटा बनवल्या जातात. यामध्ये माती बापरली जात नाही हेच या विटांचे वैशिष्ठ आहे. त्यामुळे शेतजमिनीची आणि मातीची जपणूक तर होतेच पण या विटा भाजाव्या लागत नसल्यामुळे हवेचे प्रदूषण देखील टाळले जाते. यामध्ये विटांचा आकारही एकसारखा असतो आणि त्यामुळे बांधकामानंतर देण्यात येणारा प्लास्टरचा थरदेखील एकसारखा आणि फारसा जाड असण्याची जरूरी भासत नाही. यामुळे मालाची आणि पर्यायाने पैशाची खूप बचत होते.
- दिवे: वीज वाचवणार्‍या दिव्यांचे विविध प्रकार सध्या बाजारात उपलब्ध आहेत. त्यांपैकी एलईडी, सीएफएल बल्ब अथवा कमी वॉटच्या ट्यूब लाईटचा वापर करून वीचेची बचत करता येऊ शकते. अशा प्रकारच्या वस्तूंचा टिकाऊपणा अधिक असल्यामुळे यांची निवड देखील उपयुक्त ठरत असते.
- पर्यावरणपूरक जीवनशैली: अनेक प्रकारच्या केवळ साधन सामुग्रीचा वापर करून पर्यावरण पूरक घर आणि त्याची अंतर्गत सजावट होणार नाही तर त्यासाठी आपल्या जीवनशैलीला पर्यावरण पूरक बनवणं महत्वाचं ठरेल. वीज आणि पाणी यांच्या वापरा संबंधी आपण अनेकदा फारसा विचार करतोच असं नाही. आपल्या गरजेपेक्षा अनेकदा आपण वीजेचा आणि पाण्याचा वापर जास्त करत असतो. अनेकदा आपण आपल्या गुह्सजावटीत केवळ प्रथम दर्शनी दिसणाऱ्या वस्तू आणि जागा यांचाच विचार प्राधन्यक्रमानं करतो.
बहुतेकवेळा आपल्या घराची संरचनात्मक सजावट करत असताना त्यासाठी वापराव्या लागणाऱ्या वस्तुंकडे आपलं दुर्लक्ष होतं. कदाचित् या वस्तूंचा वापर आपल्या घरातल्या इतर वस्तूंच्या तुलनेनं कमी होतो म्हणूनही असेल. खरं म्हणजे, आपली आणि आपल्या कुटुंबाची खरी ओळख याच वस्तूंच्या वापरावरून आणि त्याद्वारे केलेल्या संरचनात्मक सजावटीवरून होत असते. त्यामुळे या गोष्टीकडे आपण तितकंच गांभीर्याने बघितलं पाहिजे आणि पर्यावरणपूरक जीवनशैलीचा अंगीकार करून निसर्गाशी आपलं असलेलं नातं अधिक धृढ केलं पाहिजे.
