बँकांचे बदलते अंतरंग

आपल्या सर्वांच्या दैनंदिन जीवनात अत्यंत महत्वाचं ठिकाण म्हणजे बँक. आपली बँक, अत्यंत जिव्हाळ्याची, नेहेमीच सुरक्षित आणि सुखावह वाटते अशी. अडीअडचणींना सतत उभी राहणारी, लाख मोलाच्या जमा पुंजीची जोखीम राखणारी, त्याची वृद्धी देणारी. पूर्वीच्या तुलनेने आपल्या पैशाबरोबरच भावनांची गुंतवणूक केल्या जाणाऱ्या हल्लीच्या बँकांचे अंतरंग हे त्या बँकेची काहीशी वेगळीच ओळख करून देताना आपण अनुभवतो. हा अनुभव सुखद असतो यात शंकाच नाही. योग्य बदल हा विकासाचा पाया असतो, तर स्पर्धेला सामोरे जाणे हि काळाची गरज असते. ह्या विकासाचा पाया घालणाऱ्या आणि स्पर्धेला सामोरे जाणाऱ्या बँकेसाठी अंतर्गत रचनाकाराच्या नवनवीन कल्पकतेतून साकारलेली प्रत्येक रचना सौंदर्याचा साक्षात्कार घडवत असते. संगणकीकृत शाखांच्या कार्यकक्षेत दिवसेंदिवस होणाऱ्या वाढीमुळे सर्वच बँकांच्या कामात कमालीचे बदल होत चालले आहेत. त्याचबरोबर त्यांचं अंतरंगही बदलत चाललं आहे. बँकेच्या अंतर्गत संरचनेचे काम अतिशय निराळ्या स्वरूपाचे असते. या ठिकाणी सौदर्याबरोबरच सुरक्षितता देखील अधिक महत्वाची असते. हल्ली बहुतेक बँकांचे ए टी एम तसेच डेबिट अथवा क्रेडिट कार्डमुळे रोखीच्या व्यवहाराचे प्रमाण त्यांच्या व्यवसायाच्या तुलनेत बरेच कमी झाले आहे. परंतु असं जरी असलं तरीही बँकेत जाण्याची गरज आजही आपल्याला पडतेच. अत्याधुनिकीकरण आणि संगणकीकरण यामुळे आपले बँकेचे व्यवहार खूपच सोपे आणि सोयीस्कर झाले आहेत. पण त्यामुळेच बँकांना आपला चेहरामोहरा बदलणे देखील तितकेच आवश्यक झालं आहे. सरकारी, सहकारी आणि खाजगी क्षेत्रातल्या तसेच परदेशी बँकांना व्यावसायिक स्पर्धेत टिकून राहण्यासाठी अंतर्गत संरचनात्मक सजावट महत्वाची ठरत असल्याचं दिसून येतं. बँकिंग क्षेत्रात सेवासुविधांमध्ये वैविध्य असणं हे जसं व्यवसाय वृद्धीसाठी महत्वाचं असतं तसेच बँकेच्या एकूणच अंतर्गत सजावटीतून आपलं वेगळेपण प्रदर्शित करणं हि काळाची गरज झाली आहे. एकप्रकारे आपली ओळख निर्माण करण्याचं बँकेसाठी ते एक उत्तमोत्तम साधन होऊ शकतं. ग्राहकांच्या मनावर एक वेगळाच ठसा उमटवण्याचं, विश्वास संपादन करण्याचं तसेच नवं नातं निर्माण करण्याचं काम बँकेच्या अंतर्गत संरचनात्मक सजावटीमुळे होऊ शकतं.

प्रत्येक बँकेचे व्यवहार अर्थात एकसारखे असतातच असं नाही. परंतु त्यांच्या अंतर्गत संरचनेच्या दृष्टिकोनातून गरजा मात्र सर्वसाधारणपणे सारख्याच असतात. बँकेसाठी विशेषतः जागेची प्रामुख्याने दोन भागात विभागणी करावी लागते. एक म्हणजे बँकेच्या कर्मचाऱ्यांची कामकाजाची जागा आणि दुसरी ग्राहकांची. यातही प्रत्यक्ष ग्राहक संपर्कासाठी वापरली जाणारी जागा आणि थेट ग्राहकांशी संपर्क न होता केल्या जाणाऱ्या कामासाठी लागणारी जागा. ग्राहकांसाठी उपलब्ध केली जाणारी जागा हि अधिकतर मुख्य प्रवेशद्वाराच्या जवळच असावी लागते. अर्थात बँकेच्या कामाच्या स्वरूपाचा आणि व्याप्तीचा विचार एकूणच अंतर्गत संरचनेचे काम करताना व्हावा लागतो. प्रत्येक बँकेत विविध प्रकारची ग्राहकांची खाती असतात त्याअनुसरून विविध प्रकारचे विभाग असतात. या विविध प्रकारच्या विभागांसाठी निरनिराळे कर्मचारी कार्यरत असतात. त्यांच्यासाठी स्वतंत्र कामकाजाची तसेच संबंधित कागदपत्रे ठेवण्याची व्यवस्था त्या त्या ठिकाणी करणं आवश्यक असतं. दिवसेंदिवस वाढत जाणाऱ्या चोऱ्या आणि दरोडे यामुळे निर्माण होणारी असुरक्षितता हि प्रत्येक बँकेसाठी अत्यंत चिंतेची बाब आहे. त्या दृष्टीने केल्या जाणाऱ्या सर्व सोई-सुविधा आणि सुरक्षिततेच्या उपाययोजना अंतर्गत रचनाकाराच्या सल्ल्याने करवून घेतल्या जाणे उपयुक्त ठरतं. त्यामधील अंतर्गत रचनाकाराचे योगदान मोलाचे ठरते.

मुख्य प्रवेशद्वारासाठी योग्य आणि पुरेशा सुरक्षा रक्षक दरवाजाची सोय असावी. त्या दरवाजावर इमर्जन्सी अलार्म बसवलेला असावा आणि त्याची वारंवार चाचणी घेण्यात यावी. मेटल डिटेक्टर बसवणे देखील गरजेचे असते. मुख्य प्रवेशद्वाराचे ठिकाण शक्यतो रस्त्यावरून दिसेल असे असले तरी त्या दरवाजातून सहजासहजी बाहेरून आंतले काही दिसू नये अशी सोय करावी. मुख्य प्रवेशद्वारावर संबंधित बँकेच्या ए टी एम अथवा डेबिट कार्डचा वापर करून उघडता येईल असे अक्सेस कंट्रोल लॉक लावावे जेणेकरून केवळ ए टी एम अथवा डेबिट कार्ड असणारीच व्यक्ती आत प्रवेश करू शकेल आणि इतरांसाठी सुरक्षा  रक्षकाकडून नोंद झाल्यानंतरच प्रवेश मिळू शकेल. शाखा व्यवस्थापकाच्या दालनाची जागा शक्यतो मुख्य प्रवेशद्वाराच्या जवळच असावी. कर्ज विभाग आणि हि जागा यांत कमीतकमी अंतर ठेवावे, जेणेकरून कर्ज विषयक कामकाज सोयीस्कर होते तसेच संबंधित व्यक्तीला त्वरित काम पूर्ण करता येते. आपापले काम करून अशा व्यक्ती इतरत्र न फिरत बसता जाऊ शकतात. सुरक्षिततेच्या दृष्टिकोनातून त्यांचा इतरत्र होणारा वावर अशा प्रकारे टाळता येऊ शकतो. शाखा व्यवस्थापकाच्या दालनाची जागा मुख्य प्रवेशद्वाराच्या जवळ असल्यामुळे बँकेत येणाऱ्या प्रत्येकाविषयी व्यवस्थापकाला माहिती होऊ शकते.

बँकेतील अत्यंत महत्वाची आणि गर्दीची जागा म्हणजे कॅश काउंटर. बँकेतील सर्वाधिक जोखीम असणारं काम या ठिकाणी चालते आणि त्यामुळेच सुरक्षिततेच्या दृष्टीने अत्यंत महत्वाची हि जागा असते. अंतर्गत संरचना करत असताना या कॅश काउंटरच्या समोर एकाच वेळी अनेक ग्राहकांना उभे राहता येईल इतकी मोकळी जागा असावी लागते. कॅश काउंटर हे नेहेमी दर्शनी भागातच असले पाहिजे. कॅश काउंटरवर काम करणाऱ्या कॅशियरला ग्राहकांची उभे राहाण्याची जागा पूर्णपणे दिसू शकली पाहिजे. जेणेकरून कॅशियर सतत सतर्क राहून काम करू शकतो. कॅश काउंटरची एकूणच उंची केवळ आधुनिकीकरण करण्यासाठी फार कमी असू नये. त्याच्या संरचनेच्या कामात सुरक्षिततेचा अभाव अजिबात असू नये. कॅश काउंटरवर काम करणाऱ्या कॅशियरला स्वतःच्या सुरक्षिततेबरोबरच रोकड रक्कमेची सुरक्षितता घेण्याच्या दृष्टिकोनातून कॅश काउंटरची तसेच कॅश केबिनची सर्व सोई सुविधांसह संरचना करावी लागते.

बँकेतील अजून एक अत्यंत महत्वाची जागा अर्थातच बँकेची तिजोरी आणि सेफ डीपॉझीट लॉकर ठेवली जाणारी जागा म्हणजेच स्ट्रॉग रूम. स्ट्रॉग रूमची जागा निश्चितच मुख्य प्रवेशद्वारापासून लांब, सहजासहजी बाहेरील व्यक्तीला दिसणार नाही तसेच सहजपणे त्याठीकाणापर्यंत पोहोचता येणार नाही अशा ठिकाणी असावी लागते. भारतीय रिझर्व्ह बँकेच्या नियमांप्रमाणे या स्ट्रॉग रूमची संरचना तसेच विशिष्ट स्वरूपाचे आर सी सी बांधकाम करणे अनिवार्य असतं. त्याचबरोबर स्ट्रॉग रूमचा दरवाजा देखील भारतीय रिझर्व्ह बँकेच्या धोरण आणि आदेशानुसार तांत्रिकदृष्ट्या सक्षम असणं बंधनकारक असतं. सेफ डीपॉझीट लॉकर वापरण्यासाठी येणाऱ्या ग्राहकांसाठी आतमध्ये सुरक्षिततेच्या दृस्तीकोनातून काही विशेष सोई सुविधा केलेल्या असणं अत्यंत जरूरीचेच नव्हे तर आवश्यक असतं. आतील भिंतीवर एखादा आरसा देखील बसवण्यात यावा जेणेकरून ग्राहकांना जरुरीप्रमाणे त्यांचे दागिने घालून आरशात बघून त्यांच्या सेफ डीपॉझीट लॉकरमध्ये ठेवलेल्या वस्तूची निवड करता येऊ शकते.

सर्वच बँकांमध्ये ज्येष्ठ नागरिकांना विशेष आर्थिक फायदे उपलब्ध करून दिलेले असतात. त्यांच्या ठेवीवरील व्याजदर असो अथवा इतर सोई सुविधा असो. हाच विचार त्यांच्यासाठी विशेष दालन तयार करूनही केला जाऊ शकतो. अशा दालनात सुखावह बैठक व्यवस्था करून सोबत वर्तमानपत्रे, मासिके त्यांना वाचनासाठी ठेवण्याकरता एखादं छोटेखानी टेबल असावे. त्यांच्यासाठी पिण्याच्या पाण्याची तसेच स्वच्छतागृहाची त्यांच्या दालनाच्या जवळपास सोय असावी. याच ठिकाणी प्रथमोपचाराचे साहित्य ठेवण्यासाठी छोटे कपाट असावं. या ज्येष्ठ नागरिकांमध्ये अनेकांचं पेन्शनचं खातं असण्याची शक्यता लक्षात घेऊन त्यांच्यासाठी एका स्वतंत्र कक्षाची अथवा कॅश काउंटरची व्यवस्था करावी. अर्थातच अशी सोय केलेली असणं प्रत्येक महिन्याच्या सुरुवातीला सर्वसाधारणपणे आठ ते दहा दिवस अत्यंत आवश्यक आणि उपयुक्त ठरू शकते.    

बँकेतील मुदत ठेव योजनेसाठी एक स्वतंत्र दालन असणं आवश्यक असतं. हे दालन शक्यतो ग्राहकांच्या दृशिकोनातून अत्यंत महत्वाचं आणि जिव्हाळ्याचे असतं. त्यांच्या पै पै जमवलेल्या जमापुंजीची वृद्धी होण्याच्या हेतूनं त्यांच्यासाठी खास आणि प्रशस्त दालन असणं गरजेचं असतं. याठिकाणी संबंधित बँकेच्या सर्व ठेव योजनांची माहिती देणारे नोटीस बोर्ड लावलेले असणं अत्यंत आवश्यक असतं. देशाबाहेर राहणाऱ्या परंतु आपल्या देशवासीयांसाठी विशेष कक्षाची व्यवस्था याचबरोबर करता येऊ शकते. कर्ज विभाग हा देखील बँकेच्या सर्व व्यवहारामध्ये अत्यंत महत्वाचा आणि बँकेला अधिक नफा मिळवून देणारा असतो. या विभागात कामासाठी येणाऱ्या ग्राहकांसाठी तसेच संबंधित सहकर्जदार आणि जमीनदार यांच्यासाठी पुरेशी बैठकव्यवस्था असणं आवश्यक असतं. हा विभाग शक्यतोवर शाखा अधिकारी दालनाच्या जवळ असणं संयुक्तिक ठरतं. सद्य:स्थितीतील सर्वच बँकेत संगणकीकरण करणं अनिवार्य झाले आहे. या संगणकीकृत बँकेत सर्व्हर आणि यु पी एस रुम्सची आवश्यकता असते. अर्थातच याच्यासाठी बँकेच्या दर्शनी भागातल्या जागेचा वापर करण्याची जरुरी नसते. या सर्व्हरशी त्या बँकेतील अनेक संगणक डेटा केबलिंगच्या साहाय्याने जोडलेले असतात हे काम तसेच पुरेसा विद्युत पुरवठा उपलब्ध होण्यासाठी यु पी एसच्या माध्यमातून बॅटरीचा वापर करून योग्यप्रकारे विद्युतीकरण करणं अत्यंत महत्वाचं असतं. बँकेतील सर्व कागदपत्रे ठेवण्यासाठी एक स्वतंत्र दालन असणं आवश्यक असतं. विशेषतः ग्राहकांची महत्वाची कागदपत्रे ठेवण्यासाठी आगविरहित कपाटांची व्यवस्था करावी लागते. याचबरोबर बँकेत महिला आणि पुरुषांसाठी स्वतंत्र टॉयलेटची सुविधा असावी. हल्ली बहुतेक बँकेच्या जागेत त्या बँकेचं ए टी एम असतं या ठिकाणी आणि बँकेसाठी कायमस्वरूपी सुरक्षा रक्षक उपलब्ध असणं आवश्यक असतं. या सुरक्षा रक्षकास बसण्याची व्यवस्था दरवजाजवळ केलेली असणं जरुरीचं असतं. सी सी टी व्ही कमेरा तसेच संबंधित यंत्रणा बँकेत असणं अनिवार्य झालं आहे.

एकूणच एक कुटुंब एक बँक, आपुलकी जपणारी बँक, नात्यापलीकडचे बँकिंग, आपल्या उत्कर्षाचा सोबती, समृद्धी सर्वांसाठी, आम्ही आहोत ना…., एक विश्वासू आणि मैत्रीपूर्ण आर्थिक भागीदार, बँकेची सुरुवात तुमच्यापासून, आमच्या कुशलतेचा अनुभव, तुमच्या बरोबर सदैव, आओ सोचे बडा अशा प्रकारे आपली ओळख सांगणाऱ्या अनेक बँका आपल्यातला वेगळेपणा आणि अंतर्गत संरचनेच्या माध्यमातून त्यांच्या सौंदर्यपूर्ण दृष्टीकानाचे आपल्याला जणू दर्शनच घडवून आणत असतात. अशी बँक आपल्यासाठी पैशाबरोबरच गुंतवणूक भावनांची करणारी ठरू शकते.